A kao ampelografija

S razvojem savremenih tehnologija, analiza i istraživanja porijekla (autohtonosti) sorti vinove loze posljednjih decenija, u poređenju sa ranijim iskustvima, poprima u svijetu i kod nas značajnije razmjere. Različite istraživače, posebno ampelografske provenijencije, uvijek je zanimao identitet pojedinih sorti vinove loze, kao i porijeklo i centri nastanka i širenja njihovih predaka.

Ako želimo na dosljedan način razjasniti temu iz naslova onda treba objasniti osnovni pojam koji se, najčešće, koristi za deskripciju vinove loze, a to je – ampelografija.

U najužem smislu riječi ampelografija je nauka koja se bavi sortnom identifikacijom i deskripcijom vinove loze. Ampelografija kao složenica grčkog porijekla nastala je spajanjem riječi: loza (grč. άμπελόξ) i opisivati (grč. γράφω). Ampelografskim metodima vrši se deskripcija botaničkih svojstava jedinki roda Vitis, zatim njihovih agro-bioloških i privredno-tehnoloških karakteristika. Da bi istraživanja i upoređivanja podataka bila olakšana osmišljen je i šifrirani opis svojstava vinove loze po metodici O.I.V.-a ((eng. – Office International of vine and wine - Međunarodna kancelarija za vinovu lozu i vino) sistemom ocjena po „CODE DES DESCRIPTIES DES VARIETES ET ESPECES DE VITIS”(1983). Ova metodologija ima višestruk značaj, pošto se primjenjuje unificirana međunarodna metodika. Ona ujedno omogućava i primjenu kompjuterske tehnike u determinaciji i identifikaciji sorata.

Ampelografija, korak po korak

Da navedemo nekoliko dostupnih istorijskih podataka o ampelografskim istraživanjima. Philip Jacob Sachs, njemački istraživač, prvi je upotrebio termin ampelografija 1661. godine. Naučni osnov savremenoj ampelografiji dao je Simon de Roxas Clemente, španski botaničar, koji je 1807. godine razvrstao sorte po maljavosti lista na dvije klase koje je dalje, na osnovu intenziteta maljavosti, klasifikovao na tri kategorije.

Iako je Goethe (1887) u svojoj Ampelografiji opisao 26 sorti iz Dalmacije, od čega su 23 bile sa ostrva Hvar, Stjepan Bulić, hrvatski ampelograf, krajem XIX vijeka (1877) pravi sistematičniji popis dalmatinskih sorti. Na žalost to djelo je, tek, 1949. štampano u izdanju Poljoprivrednog nakladnog zavoda – Zagreb. Pored ostalog doprinosa on u svom djelu ističe da je „posao ampelografa dugotrajan zato što se i sortimenti vinove loze polako ali stalno mijenjaju prema smjeru, koji se daje cjelokupnoj vinogradarskoj proizvodnji, nepredvidljivim okolnostima i iskustvu široke prakse”. Na rad g. Bulića osvrnućemo se i u drugom dijelu ovoga teksta.

Detaljnije proučavanje sorti, opisivanje, i njihova klasifikacija započela je u XIX i nastavljeno u XX vijeku. Tada su i nastala značajna djela u kojima je opisan veliki broj sorti. Austrijanac Franz Trümmer (1841) priprema 185 ilustracija loznih sorti, zatim nastaje „Ampelographisches Worterbuch” od Hermanna Goethea (1876), kasnije „Ampeleografia” autora P. Viala et Vermorel (1901-1910), „Ampeleografija SSSR-a” (1954) kolektiva autora, „Variaties de raisins de table” J. Branas el. P Truela (1965-1966), „Ampeleografia album”, M. Nemeta (1967, 1970, 1975). Na sistematske opise pojedinih sorti vinove loze nailazimo i kod drugih autora u Rusiji (Negrulj, 1946-1956), Rumuniji (Costautinescu, 1959-1967), Italiji (Dalmasso, 1956-1966), Čehoslovačkoj (Pospišilova, 1981), Francuskoj (Galet, 1964), Bugarskoj (Kondarev et al, 1962) itd.

Sorte u Sremu i Crnoj Gori

Pored Bulića, na području bivše Jugoslavije arhimandrit Prokopije Bolić (cit. po Laziću, 1982) piše knjigu „Savršen vinodelac” koja je štampana u Budimu 1816. godine. U knjizi je opisao 35 sorti koje su se gajile u Sremu, imenovao ih, prikazao njihove botaničke a za jedan broj i privredno-tehnološke karakteristike. Autor je po „licu i stroju jagoda i grozdi” klasifikovao sorte na: „grožđe sa jagodama plavetno crnim, grožđe sa jagodama čađavim, grožđe sa jagodama crnim duguljastim, grožđe sa jagodama rumenim kao ružica i grožđe sa belim jagodama, koje se ili zeleno ili žuto prelivaju”. Zatim ih je, prema obliku bobice, klasifikovao na: „s jagodama okruglim, s jagodama okruglasto duguljastim i po potrebi s jagodama sasvim duguljastim”.

Nakon II svjetskog rata značajnija ampelografska izdanja priredili su autori: D. Zirojević (1979), Cindrić et al. (1994), N. Mirošević (2003), D. Žunić et al. (2008).
U Crnoj Gori, iz XIX vijeka sačuvan je, u nekoliko tadašnjih časopisa, relativno mali broj pisanih podataka o vinogradarstvu i sortimentu vinove loze. Tako u „Glasu Crnogorca” (1891) nailazimo na naredbu knjaza Nikole gdje svaki crnogorski vojnik mora zasaditi 200 loza "što crnijeh što bijelijeh” koje postaju svojina onoga ko ih je posadio. To je bio jedan od načina da se uveća i stimuliše proizvodnja grožđa i vina M. Plamenac u istom nedeljniku (1891) ističe da se grožđe u Crmnici po boji dijeli, na tri sorte: „crno, riđe i bijelo. Crno grožđe, kome je zrno okruglo, na kratkoj peteljci, zove se kratošija. Grozdovi kratošije obično su nabijeni. Ima, pak, jedna vrsta kratošije, kojoj grozdovi nijesu zbijeni, nego zrna poređa, i to se zove reavica. Crno grožđe, kome su jagode ovalne, zove se vranac. Ako su zrna vranca krupnija nego u običnog, takav zove se krstač. Riđe grožđe u koga su zrna okrugla, zove se sijerovina, ako li je zrno sitnije a ovalne forme, zove se lisičina (lisica). Bijelo grožđe naziva se samo jednim imenom – bijelo grožđe, premda ima i bijelog kome su jagode malo krupnije ili sitnije, a tako isto više bijelo ili nažuto. Samo ima malo loze bijele kojijema grožđe ima jaki miris i zove se muškaćelica, muškat. Ove loze je vrlo malo u Crmnici.” U daljem tekstu autor opisuje čauš i razakliju.

Prvi, po uvtrđenim međunarodnim metodologijama, sistematičan opis crnogorskih autohtonih sorti dali su Ulićević (1966) i Savić (2003). Pored njih u Crnoj Gori opisivane su i druge vinske i stone sorte, a kao autohtone označavane su, prvenstveno: vranac, kratošija, krstač (Burić, Ulićević, Pejović, Cindrić, Savić), a u novije vrijeme pored nabrojanih uvrštene su i: žižak i muškaćela (Savić).

A šta su to autohtone sorte? O, o tome ćemo ubrzo...